Υπόθεση

Το έργο αναφέρεται στις τελευταίες ώρες της ζωής του Ιουλιανού, κατά την εκστρατεία εναντίον των Περσών (363 μ.Χ.). Ενώ οι Πέρσες κινούνται για να περικυκλώσουν το στρατό του Ιουλιανού, οι χριστιανοί απεργάζονται τη δολοφονία του.

Επικεφαλής της συνωμοσίας είναι ο Επίσκοπος, πρώην παιδαγωγός του Ιουλιανού και τώρα φανατικός εχθρός του, η βασίλισσα Έλενα, σύζυγος του αυτοκράτορα, η Μαρίνα, η «παρακοιμώμενή» του αλλά όχι και ερωμένη του αφού ο Ιουλιανός είναι ένα είδος εγκόσμιου ασκητή, και ο νεαρός Στέφανος. Ο Επίσκοπος αναθέτει στη Μαρίνα να αποπλανήσει τον αυτοκράτορα και να τον δολοφονήσει, εκείνη όμως είναι ερωτευμένη μαζί του και το αναβάλλει διαρκώς.

Ο Ιουλιανός εμφανίζεται διχασμένος ανάμεσα στο αρχαίο ελληνικό πνεύμα και τη χριστιανική ηθική· παρ' όλο που χλευάζει τους χριστιανούς και καταστρέφει τις ιερές εικόνες τους, βλέπει σε όραμα το Χριστό, συμπεριφέρεται με επιείκια στους αντιπάλους του και μιλά για αγάπη και καλοσύνη. Όλα αυτά εντείνουν την εσωτερική σύγκρουση της Μαρίνας, που ελπίζει ότι στο τέλος ο αυτοκράτορας θα μεταστραφεί στο χριστιανισμό.

Καθώς πληθαίνουν οι αρνητικοί οιωνοί, ο Ιουλιανός μαθαίνει για τη συνωμοσία από την ίδια τη Μαρίνα και αποφασίζει να εκδικηθεί· καλεί τη βασίλισσα και, μετά από την ερωτική τους συνεύρεση, την παίζει στα ζάρια με τους φρουρούς και τη χάνει. Εκείνη αυτοκτονεί, ενώ οι στρατηγοί ειδοποιούν για την περσική απειλή και προτείνουν να αναχωρήσει ο στρατός με τα πλοία. Ο Ιουλιανός αρνείται, προστάζει να καούν τα πλοία και επιστρέφει στο πεδίο της μάχης.

Ο Στέφανος τον μαχαιρώνει πισώπλατα και ο Επίσκοπος πιέζει τη Μαρίνα να τον αποτελειώσει. Μετά από αρκετές αμφιταλαντεύσεις, η κοπέλα μοιράζεται με τον τραυματισμένο αυτοκράτορα μια κούπα δηλητηριασμένο κρασί.

Πληροφορίες για τη συγγραφή

Σε επιστολή του στον Πρεβελάκη, από το Γκότετσγκαμπ το 1931, ο Καζαντζάκης εξομολογείται ότι η μορφή του Ιουλιανού τον συγκινούσε από παλιά και σχεδίαζε να γράψει ένα μεγάλο έργο με τίτλο Ο Παραβάτης. Η τραγωδία γράφεται το 1939 στο σπίτι της κόρης του Σαίξπηρ, στο Στράτφορντ-ον-Έηβον (Αγγλία), υπό το βόμβο των πολεμικών αεροπλάνων. Ένα απόσπασμά της δημοσιεύτηκε στην εφημ. Η Καθημερινή, 8.4.1940. Το 1948, ο Καζαντζάκης μετέφρασε το έργο στα γαλλικά.

Εκδοτικά

  • Ν. Καζαντζάκης, Ιουλιανός ο Παραβάτης, Αθήνα: εκδ. Πιγκουΐνος 1945 - αφιερώνεται στον γιατρό Ν. Σμπαρούνη
  • Ν. Καζαντζάκης, Θέατρο Β΄. Τραγωδίες με βυζαντινά θέματα. Χριστός, Ιουλιανός ο Παραβάτης, Νικηφόρος Φωκάς, Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, επιμ. Ε. Χ. Κασδάγλη Αθήνα: Δίφρος 1956
  • Ν. Καζαντζάκης, Θέατρο Β΄. Τραγωδίες με βυζαντινά θέματα. Χριστός, Ιουλιανός ο Παραβάτης, Νικηφόρος Φωκάς, Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, Αθήνα: εκδ. Ελ. Καζαντζάκη 1964 - όπου και νεότερες εκδόσεις· η έκδοση του 1998, με επιμέλεια Πάτροκλου Σταύρου, είναι ανατύπωση της έκδοσης του 1956
  • Από το ποιητικό έργο του Ν. Καζαντζάκη, πρόλογος Μανόλης Καρέλλης, εισαγωγή-ανθολόγηση-σημειώματα Στυλιανός Αλεξίου, εικονογράφηση Ν. Χατζηκυριάκος-Γκίκας, Ηράκλειο Κρήτης: Δήμος Ηρακλείου 1977 - ανθολογημένα αποσπάσματα

Ξένες εκδόσεις - Μεταφράσεις

  • Nikos Kazantzakis, Teatro. I. Odiseo, Juliano, Niceforo, Kapodistria, μετάφραση στα ισπανικά-εισαγωγή-σημειώσεις M. Castillo Didier, πρόλογος Fotios Malleros K., Σαντιάγο (Χιλή): Universidad de Chile, Facultad de Filosofía y Letras, Centro de Estudios Bizantinos y Neohelénicos 1978

Παραστάσεις - διασκευές

  • Saint Julien l'Apostat, θίασος Georges Garmier, στο διαγωνισμό νέων θιάσων (Concours des Jeunes Compagnies), Παρίσι, 1948. Μετάφραση N. Kazan [= Ν. Κα-ζαντζάκης], σκηνοθεσία Georges Garmier. Ηθοποιοί: Κατρίν Κορντιέρ, Μισέλ Πικολή, Ζακ Μαρέν. Ο Καζαντζάκης παρακολούθησε τις δοκιμές, αλλά δεν έμεινε για την παράσταση, στην οποία παραβρέθηκε η Ελένη Καζαντζάκη.
  • Εθνικό Θέατρο, 1959. Σκηνοθεσία Κωστής Μιχαηλίδης. Ηθοποιοί: Στέλιος Βόκοβιτς, Νέλλη Αγγελίδου, Γκέλυ Μαυροπούλου, Νίκος Παρασκευάς κ.ά.

Ραδιόφωνο

  • Julien l'Apostat μετάδοση από το γαλλικό ραδιόφωνο (Radiodiffusion - Television Française), 1963 ή 1964.
  • Ιουλιανός ο Παραβάτης, μετάδοση από το Γ΄ Πρόγραμμα της ΕΡΤ, 1989