Ταξιδεύοντας

Ταξιδεύοντας στον κόσμο (1925-1933)

Από τον Οκτώβριο του 1925, ξεκινά για τον Καζαντζάκη μια μεγάλη περίοδος ταξιδιών σε όλο τον κόσμο. Σε κάθε ταξίδι του συλλέγει εικόνες, ιδέες και εμπειρίες, τις οποίες ενσωματώνει σε κάθε επόμενη επεξεργασία της Οδύσσειας.

Ως το 1933, επισκέπτεται, τρεις φορές τη Σοβιετική Ένωση και δύο την Ισπανία. Επίσης, ταξιδεύει στην Ιταλία, την Κύπρο, την Παλαιστίνη, την Αίγυπτο και το Σινά, ενώ διαμένει στο Γκόττεσγκαμπ της Τσεχοσλοβακίας για μεγάλα χρονικά διαστήματα.

Τα ταξίδια και η εντατική εργασία θα τον βοηθήσουν να αντέξει το θάνατο των γονιών του (1932). Οι ρυθμοί του είναι πυρετώδεις: γράφει σενάρια για τον κινηματογράφο, ποίηση, συνθέτει δραματικά έργα, μυθιστορήματα στα γαλλικά, συντάσσει εγκυκλοπαιδικά και γλωσσικά λεξικά και σχολικά βιβλία, αρθρογραφεί σε ελληνικές και ρωσικές εφημερίδες, μεταφράζει σημαντικά λογοτεχνικά κείμενα αλλά και παιδικά αναγνώσματα.

Στο πρόσωπο του ελληνορουμάνου συγγραφέα Παναΐτ Ιστράτι θα πιστέψει ότι βρήκε έναν ακόμη πνευματικό σύντροφο, με τον οποίο θα σχεδιάσει κοινή πολιτική και συγγραφική δράση. Τέλος, η γνωριμία του με τον Πρεβελάκη θα του χαρίσει έναν πιστό φίλο κι έναν αφοσιωμένο μαθητή.

Ταξίδι

Ο Καζαντζάκης σημειώνει ότι το ταξίδι και η δημιουργία στάθηκαν οι δύο μεγαλύτερες χαρές της ζωής του. Πολλές φορές ταξιδεύει ως απεσταλμένος εφημερίδων, όμως το κίνητρό του δεν είναι ο βιοπορισμός. Η ιδιότητα του ανταποκριτή απλώς του επιτρέπει να ικανοποιήσει το πάθος του για ταξίδια.

Το ίδιο το ταξίδι είναι μια διαδικασία που, δείχνοντάς του διαφορετικούς τόπους και ανθρώπους, τον οδηγεί στην αυτογνωσία, στην υπέρβαση του εγωισμού, στην υιοθέτηση μιας οικουμενικής προοπτικής. Στις χώρες που επισκέπτεται, πηγαίνει παντού και βλέπει τα πάντα: πόλεις, χωριά, εξοχές, μουσεία, σημαίνουσες προσωπικότητες και καθημερινούς ανθρώπους.

Η ικανότητά του να συντονίζεται με την ιδιαίτερη, συχνά μυστική, ψυχή του τόπου, αποτυπώνεται εξαιρετικά στις σελίδες των ταξιδιωτικών του έργων, που θεωρούνται τα κορυφαία της ελληνικής ταξιδιωτικής λογοτεχνίας.

Εικόνες, Ιδέες και εμπειρίες

Στις επιστολές του συγγραφέα στον Πρεβελάκη, αποτυπώνεται με σαφήνεια η αξιοποίηση των ταξιδιωτικών εντυπώσεων για τον εμπλουτισμό της Οδύσσειας.

Είναι, επίσης, γνωστό ότι το καλοκαίρι του 1931, ο Καζαντζάκης πηγαίνει στο Παρίσι για να δει την Αποικιακή Έκθεση στο Δάσος της Βενσέν. Κατά τη συνήθη πρακτική, οι διοργανωτές είχαν μεταφέρει από κάθε αποικία ολόκληρα χωριά μαζί με τους κατοίκους τους· οι επισκέπτες μπορούσαν να δουν από κοντά τους ιθαγενείς στην καθημερινή τους ζωή και να παρακολουθήσουν «ζωντανά» θεάματα (μάχες, τελετουργικούς χορούς, κλπ.)

Ο Καζαντζάκης αξιοποίησε αυτές τις εικόνες για την ανάπλαση του πρωτόγονου κόσμου στην Οδύσσεια.

Σοβιετική Ένωση

Ο Καζαντζάκης επισκέπτεται για πρώτη φορά τη Σοβιετική Ένωση ως απεσταλμένος της εφημερίδας Ελεύθερος Λόγος (Οκτ. 1925-Ιαν. 1926).

Στο δεύτερο ταξίδι του, είναι προσκεκλημένος της Σοβιετικής Κυβέρνησης για τα δεκάχρονα της Επανάστασης (Οκτ.-Δεκ. 1927). Τότε ξανασυναντά την Ίτκα Χόροβιτς, φίλη του από την εποχή του Βερολίνου, και γνωρίζει τον ελληνορουμάνο συγγραφέα Παναΐτ Ιστράτι.

Στο τρίτο του ταξίδι (Απρ. 1928-Απρ. 1929), σκέφτεται την προοπτική της μόνιμης εγκατάστασης. Συναντά τον Ιστράτι στο Κίεβο, πηγαίνουν να ζήσουν στο στο Μπέκοβο και ταξιδεύουν μαζί σε διάφορες περιοχές της χώρας.

Στο Μπέκοβο, ο Καζαντζάκης συζεί για ένα διάστημα με την Ίτκα, ενώ τον Αύγουστο του 1928 πηγαίνει να τον συναντήσει η Ελένη. Αρχικώς με τη συντροφιά των φίλων του και αργότερα μόνος του, περιηγείται τον Καύκασο, τη Νότια Ρωσία και μέρος της Σιβηρίας.

Από τα ταξίδια του αυτά εμπνεύστηκε το μυθιστόρημα Τόντα Ράμπα.

Στην Ισπανία

Τέλη καλοκαιριού του 1926, ο Καζαντζάκης ταξιδεύει για ένα μήνα στην Ισπανία, απεσταλμένος της εφημερίδας Ελεύθερος Τύπος, και παίρνει συνέντευξη από το στρατηγό-δικτάτορα Πρίμο ντε Ριβέρα.

Στο επόμενο ταξίδι του (Οκτ. 1932 – Δεκ. 1933) μένει αρκετό καιρό στη Μαδρίτη, μελετώντας την ισπανική λογοτεχνία, και μετά το θάνατο του πατέρα του περιηγείται σιδηροδρομικώς τη χώρα. Από τις πιο σημαντικές στιγμές του ταξιδιού είναι η επίσκεψή του στο Τολέδο και η συνάντησή του με την τέχνη του Γκρέκο.

Ιταλία

Η Ιταλία ήταν από τους προσφιλείς προορισμούς του Καζαντζάκη. Την είχε ήδη επισκεφθεί δύο φορές στο παρελθόν και τον Οκτώβριο του 1926 κάνει το τρίτο του ταξίδι ως απεσταλμένος της εφημερίδας Ελεύθερος Τύπος. Στη Ρώμη, παίρνει συνέντευξη από το Μουσολίνι και βέβαια δεν παραλείπει να περάσει για λίγο από την Ασίζη.

Κύπρος

Επιστρέφοντας από την Παλαιστίνη, ο Καζαντζάκης, η Ελένη Σαμίου και οι αδελφές Παπαϊωάννου, κάνουν μια ολιγοήμερη περιήγηση στην Κύπρο (Μάιος 1926). Ο συγγραφέας παίρνει συνέντευξη από τον Χουσεΐν ιμπν Αλί, τον εξόριστο βασιλιά της Χετζάτζης, της μετέπειτα Σαουδικής Αραβίας. Οι εντυπώσεις του δημοσιεύονται στην εφημερίδα Ελεύθερος Τύπος.

Παλαιστίνη

Ο Καζαντζάκης ταξιδεύει στη Μέση Ανατολή (Απρίλιος-Μάιος 1926), απεσταλμένος της εφημερίδας Ελεύθερος Λόγος, μαζί με την Ελένη Σαμίου και τις αδελφές Παπαϊωάννου.

Στην Παλαιστίνη, όπου συναντά απροσδόκητα δύο φίλες του από το Βερολίνο, την Έλσα Λάνγκε και τη Λέα Λέβιν, βιώνει συγκλονισμένος τις ημέρες του Πάσχα (οι εμπειρίες του περνούν στον Τελευταίο Πειρασμό). Στην Ιερουσαλήμ εντυπωσιάζεται ιδιαίτερα από τη συνύπαρξη χριστιανών, Εβραίων και μουσουλμάνων και από την επίσκεψή του στο τέμενος του Ομάρ.

Αίγυπτος

Στις αρχές του 1927, ο Καζαντζάκης βρίσκεται ξανά στον αγαπημένο του τόπο, στην Ανατολή, για ένα ταξίδι στην Αίγυπτο και το Σινά, απεσταλμένος της εφημερίδας Ελεύθερος Λόγος.

Η μυστηριώδης ιερότητα του Νείλου και ο σκληρός αγώνας των φελάχων εντυπώνονται μέσα του, δίνοντάς του υλικό για την Οδύσσεια. Επισκέπτεται τις Πυραμίδες και την Άνω Αίγυπτο, το Κάιρο και την Αλεξάνδρεια, όπου έχει μια σημαντική συνάντηση με τον Κ. Π. Καβάφη.

Σινά

Το Φεβρουάριο του 1927, ο Καζαντζάκης πηγαίνει από την Αίγυπτο στο Σινά, όπου μένει μισό περίπου μήνα. Η πορεία στην έρημο, το άγριο τοπίο, το «θεοβάδιστον όρος» του υποβάλλουν το σκληρό πρόσωπο του Θεού της Παλαιάς Διαθήκης.

Το απομονωμένο μοναστήρι, που υψώνεται σαν φρούριο στη μέση της ερήμου, φαντάζει στα μάτια του σαν ένα ακόμη σύμβολο του ανθρώπινου αγώνα.

Γκόττεσγκαμπ

Το Μάιο του 1929, κι ενώ το ζεύγος Καζαντζάκη ταξίδευε σιδηροδρομικώς από τη Γαλλία για την Πράγα, ένας ανθρακωρύχος τους μίλησε για το Γκόττεσγκαμπ, μια περιοχή της Τσεχοσλοβακίας. Σ’ αυτόν τον τόπο, έζησαν για ένα χρόνο, σ’ ένα σπίτι «κατάμονο μέσα στο δάσος».

Τον Ιούνιο του 1931, επιστρέφουν στο Γκόττεσγκαμπ και ζουν στο ίδιο σπίτι για έναν ακόμη χρόνο˙ στα τέλη της χρονιάς τους επισκέπτεται ο Πρεβελάκης.

Σενάρια για τον κινηματογράφο

Στη Σοβιετική Ένωση, ο Καζαντζάκης παρακολουθεί την κινηματογραφική παραγωγή, μελετά βιβλία περί κινηματογράφου και γράφει δύο σενάρια που γίνονται δεκτά από σοβιετικές κινηματογραφικές εταιρίες (το Κόκκινο μαντίλι και Άγιος Παχώμιος και Σία).

Ωστόσο, παραμένει άγνωστο αν οι ταινίες γυρίστηκαν ποτέ. Επίσης, ετοιμάζει ένα ακόμη σενάριο με τίτλο Λένιν, την αρχική ιδέα του οποίου αξιοποιεί στο μυθιστόρημα Τόντα-Ράμπα.

Το 1931-32, στρέφεται στον ευρωπαϊκό κινηματογράφο. Διασκευάζει το Δεκαήμερο του Βοκκάκιου και συνθέτει τα σενάρια «Δον Κιχώτης», «Βούδας», «Μουχαμέτης» και «Μία έκλειψη ηλίου», το οποίο προορίζει για το διαγωνισμό που είχε προκηρύξει η Κοινωνία των Εθνών.

Παρά τις προσπάθειες του Πρεβελάκη, κανένα από τα σενάρια δεν φιλμογραφήθηκε.

Μυθιστορήματα στα Γαλλικά (1929-1930)

Το 1929-1930, κι ενώ βρίσκεται στο Γκόττεσγκαμπ, ο Καζαντζάκης γράφει το μυθιστόρημα Toda-Raba, με τον αρχικό τίτλο Moscou a crié [=Η Μόσχα έκραξε]. Επίσης, ξεκίνησε το μυθιστόρημα Kapétan Élias, που αργότερα αξιοποίησε στον Καπετάν Μιχάλη.

Είναι ενδιαφέρον ότι σ’ αυτές τις μυθιστορηματικές απόπειρες γράφει στα γαλλικά, σημείο ότι έχει αποφασίσει να διασπάσει το στενό κύκλο του ελληνόφωνου κοινού.

Παναΐτ Ιστράτι

Ο Καζαντζάκης συνάντησε τον Παναΐτ Ιστράτι κατά το δεύτερο ταξίδι του στη Σοβιετική Ένωση, το Νοέμβριο του 1927.

Τους δύο άντρες συνέδεσε ο ενθουσιασμός για την κοινωνική επανάσταση, τους απομάκρυναν όμως οι διαφορετικές τους κοσμοθεωρίες. Παρ’ όλο που αποφάσισαν να συμπράξουν σε κοινή πολιτική και συγγραφική δράση, ο Καζαντζάκης δεν μπορούσε να συμφιλιωθεί με την υλιστική οπτική του φίλου του, ενώ ο Ιστράτι έβρισκε τη σκέψη του Κρητικού πολύ μεταφυσική.

Το 1928 κανονίζουν να συναντηθούν στη Σοβιετική Ένωση και σχεδιάζουν μια μεγαλόπνοη πολιτική αρθρογραφία στον παγκόσμιο τύπο. Ωστόσο, οι ανόμοιοι χαρακτήρες τους και άλλες αντιθέσεις συνέβαλαν στο να αποχωριστούν, μάλλον πικραμένοι.

Πάντως, συνέχισαν ν’ αλληλογραφούν τα επόμενα χρόνια, ενώ ο Καζαντζάκης αφιέρωσε στον Ιστράτι το κάντο «Δον Κιχώτης».

Δράση

Τον Ιανουάριο του 1928, μετά από παράκληση του Δημήτρη Γληνού, ο Καζαντζάκης και ο Ιστράτι μιλούν σε μια εκδήλωση στο θέατρο «Αλάμπρα». Η ομιλία του Ιστράτι ξεσήκωσε το ακροατήριο, που μετά το πέρας της εκδήλωσης, προχώρησε σε θορυβώδη διαδήλωση, προκαλώντας την επέμβαση της αστυνομίας.

Ο Ιστράτι απειλείται με απέλαση, αλλά τελικά περιορίζεται στο σπίτι του Γ. Νάζου στην Κηφισιά, ενώ ο Καζαντζάκης και ο Γληνός παραπέμπονται ως υπεύθυνοι για τη διαδήλωση. Η δίκη έγινε μερικούς μήνες αργότερα, αλλά στο εδώλιο κάθισε μόνον ο Γληνός, αφού ο Καζαντζάκης βρισκόταν στο Κίεβο. Η απόφαση του δικαστηρίου ήταν αθωωτική.

Παντελής Πρεβελάκης

Στις 12 Νοεμβρίου 1926, ο δεκαεπτάχρονος Παντελής Πρεβελάκης συναντά τον Καζαντζάκη στην Αθήνα, στο σπίτι της αδελφής του Ελένης Θεοδοσιάδη. Στο πρόσωπό του, ο Καζαντζάκης θα αποκτήσει έναν σταθερό και αφοσιωμένο αδερφικό φίλο που θα τον ακολουθήσει τόσο στις πραγματικές του μετακινήσεις στην Ευρώπη και στην Ελλάδα, όσο και στις πνευματικές του αναζητήσεις.

Οι δυο τους θα έχουν πολύχρονη συνεργασία σε ποικίλες συγγραφικές δραστηριότητες. Ο Καζαντζάκης τον αποκαλεί «αδερφό», του αφιερώνει την Ασκητική και το κάντο «Γκρέκο» και του χαρίζει το χειρόγραφο της Οδύσσειας.

Ο Πρεβελάκης παρακολουθεί το έργο και τις υποθέσεις του Καζαντζάκη με απίστευτη αφοσίωση: επιβλέπει τις εκδόσεις των έργων του στην Αθήνα, αλληλογραφεί με κριτικούς και μεταφραστές, μεσολαβεί σε εκδότες για να του ανατεθεί εργασία επ’ αμοιβή, εργάζεται συστηματικά για το διορισμό του στην UNESCO και για την υπόθεση του Νομπέλ.